افزایش نگران کننده مهاجرت جنوبی ها به شمال ، استان های درگیر خشکسالی در صدر مهاجرفرست ها ، استان های مهاجرپذیر کدامند؟ ، تهران کجای جدول است؟ - وبلاگ ملیسا

به گزارش وبلاگ ملیسا، دبیر بخش مهاجرت های اجباری رصدخانه مهاجرت ایران می گوید: پیش بینی می گردد با افزایش پیامدهای ناشی از تغییرات اقلیمی به ویژه پدیده های تدریجی مانند خشکسالی، آمار مهاجرت های داخلی ایران و حتی فراتر از مرزهای کشور در سال های آینده تشدید گردد.

وبلاگ ملیسا آنلاین - پروانه بندپی: تشدید مسائل اقلیمی در بعضی منطقه ها کشور، چند سالی است که آمار مهاجرت های درون استانی و بین استانی را افزایش داده و به گفته جمعیت شناسان اگر اوضاع به همین منوال پیش برود، احتمال بر هم خوردن موازنه جمعیتی در کشور وجود دارد. مساله ای که پیامدهای اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی فراوانی خواهد داشت.

در ایران، مهاجرت های داخلی بیشتر از استان هایی صورت می گیرد که گرفتار مسائل متعدد کم آبی، خشکسالی، ریزگردها، گردوغبار و حتی زلزله هستند و در عین حال بار بیکاری را نیز به دوش می کشند. تا چند سال پیش آلودگی هوا مهم ترین عامل مهاجرت جنوبی ها و ساکنان مرکز محسوب می شد. اما چند وقتی است که بروز بحران آب در بعضی استان های کشور به ویژه نواحی مرزی، شهروندان را مجبور به مهاجرت نموده است.

به گفته کارشناسان، بزرگ ترین کانون مهاجرفرستی، غرب و جنوب غرب کشور است؛ استان هایی همانند خوزستان، لرستان و کرمانشاه که ساکنان آنها زادگاه خود را به امید زندگی بهتر ترک نموده و بیشتر به سمت استان های شمالی کشور و حتی اصفهان کوچ می نمایند. اصفهان در حالی یکی از مقاصد مهاجرت خوزستانی ها است که سال هاست به شدت درگیر کم آبی است و مهاجرت های بی رویه به آن می تواند شرایط این استان را بغرنج تر از قبل کند و موج مهاجرت خود اصفهانی ها را در آینده در پی داشته باشد.

بعضی از مهاجرت های اقلیمی، دائمی هستند و همین موضوع می تواند الگوی جمعیتی استان های مهاجرپذیر را برای همیشه تغییر دهد.

وبلاگ ملیسا آنلاین در این زمینه گفتگویی با دکتر رقیه صمدی، دبیر بخش مهاجرت های اجباری رصدخانه مهاجرت ایران انجام داده است. رصدخانه مهاجرت ایران، اولین نهاد پژوهشی کشور در زمینه تحلیل داده های مهاجرتی است. نهادی که با هدف ارائه داده ها و تحلیل های به روز و قابل اعتماد درباره انواع مهاجرت در سال 1397 با همکاری معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تاسیس شد.

طی چند سال اخیر مهاجرت های داخلی افزایش یافته است. آیا می توان گفت همه این مهاجرت ها با دلایل اقلیمی انجام شده اند؟

اگرچه صحبت از تغییر اقلیم به عنوان عامل جابجایی انسان ها، به دلیل ماهیت موضوع مهاجرت های اقلیمی مبهم است، اما تغییرات اقلیمی می تواند آسیب پذیری های اجتماعی، مالی یا محیط زیستی موجود را تشدید کند. به عبارت دیگر تغییرات اقلیمی، تأثیر افزایشی، و تشدید تهدیدهای موجود را به همراه خواهد داشت. با توجه به این ماهیت پیچیده نمی توان ادعا کرد که مهاجرت های داخلی ایران بیشتر متاثر از محرکه های اقلیمی بوده است.

اما اگر بخواهیم روند مهاجرت های داخلی در ایران را طی سال های اخیر تشریح و آنالیز کنیم، اخبار، شواهد و آمارهای متعددی، تاییدنماینده مهاجرت مردم از منطقه ها خشک به منطقه ها خوش آب و هواتر است. به طوری که بعضی از روستاهای کشور بر اثر پدیده خشکسالی و از دست رفتن منابع معیشتی، در سال های اخیر خالی از سکنه شده اند. همین امر مؤید وقوع مهاجرت ها در کشور با دلیل اقلیمی است که بخشی از آن به دلیل عوامل اقلیمی و طبیعی و بخشی هم به دلیل دخالت های انسانی در زیست بوم طبیعی کشور به وقوع پیوسته است.

کدام استان ها مهاجرفرست هستند و عمده مهاجرت ها به کدام استان ها انجام می شود؟

به طور کلی آمار مشخصی که نشان دهد کدام استان ها مهاجران اقلیمیِ بیشتری را میزبانی می نمایند و کدام استان ها بیشترین مهاجران اقلیمی را ارسال می نمایند، وجود ندارد. اما آخرین آمار در دسترس در زمینه مهاجرت های داخلی مربوط به سال 1395 است. بر اساس این آمار استان های تهران، البرز و یزد بیشترین اندازه مهاجرپذیری و استان های خوزستان، لرستان و کرمانشاه بیشترین اندازه مهاجرفرستی را در میان استان های کشور داشته اند.

تهران کجای این جدول است و آیا می توان گفت دلیل مهاجرت ها به این استان هم منشأ اقلیمی دارد؟

درباره تهران می توان گفت که به دلیل شرایط ویژه ای که این استان به لحاظ برخورداری از امکانات، فرصت های شغلی بیشتر و سایر عوامل کششی در جذب مهاجران دارد، همیشه اولین و اصلی ترین استان برای جذب مهاجران بوده است. البته بخشی از مهاجران در پی از دست رفتن فرصت های شغلی در منطقه ها مبدا تصمیم به مهاجرت به استان تهران می گیرند که دلیل اصلیِ از دست رفتن فرصت های شغلی باز به عوامل اقلیمی و زیست محیطی برمی شود. مثلا مهاجرانی که بر اثر وقوع خشکسالی زمین کشاورزی خود را از دست داده اند و در پی یافتن شغل و عایدی بهتر راهی استان تهران یا سایر منطقه ها کشور شده اند. البته در این مورد هم نمی توان به طور قطع اظهار کرد که چند درصد از مهاجرت ها به استان تهران صرفا به دلایل اقلیمی بوده است. چون عوامل دیگری هم در مهاجرت این افراد اثرگذار بوده است.

بیشتر بخوانید؛

• افزایش آمار مهاجرت ها به شهرهای اطراف استان تهران | چرا در پروژه انتقال مرکز شکست خوردیم؟ | تجربه کره جنوبی و ترکیه در کنترل مهاجرت ها به مرکز

مهاجرت های اقلیمی در چند سال اخیر شدت گرفته و افزایش یافته است. از نظر آماری چه اندازه افزایش داشته و بیشترین افزایش در چه بازه زمانی رخ داده است؟

پیوند بین مهاجرت انسان، محیط زیست و تغییرات اقلیمی در سال های اخیر توجه بسیاری از محققان و کارشناسان این حوزه را به خود جلب نموده است. بعلاوه این موضوع به یکی از تیترهای اصلی اخبار و رسانه های دنیا تبدیل شده است. اما از آنجا که در مورد تعداد افرادی که به دلایل اقلیمی مهاجرت می نمایند، نه در سطح کشور ایران و نه در سایر کشورها آمار رسمی وجود ندارد، با قطعیت نمی توان در مورد افت و خیز روند مهاجرت های اقلیمی صحبت کرد. اما روند تغییرات اقلیمی و شاخص های معین نماینده آن مثل شرایط بارش ها، اندازه خشکسالی و سایر شاخص های مرتبط با آن در کشور به خوبی بیانگر تشدید اثرات تغییرات اقلیمی در سال های اخیر بوده است که این امر به طور قطع در فرآیند جابجایی و مهاجرت افراد در درون کشور اثرگذار هستند.

بر اساس آمارهای سال گذشته سازمان هواشناسی و مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی، 93 درصد مساحت کشور دچار خشکسالی خفیف، میانه، شدید و بسیار شدید شده است و به جز استان های گیلان و مازندران، بقیه استان های کشور با خشکسالی بالای 80 درصد در سال 1400 روبرو بوده اند.

بعلاوه براساس گزارش ریسک دنیای، ایران جزو کشورهای با آسیب پذیری بالا در دنیا است که اثرات قابل توجهی از بلایا بر کشور ازجمله جنبه های مالی، اجتماعی و خسارت فیزیکی آن مشهود است. از میان 40 نوع بلایای طبیعی در نقاط مختلف دنیا، 31 نوع بلایای طبیعی در ایران شناسایی شده است. بر اثر وقوع این بلایا در سال 2021 میلادی، 41 هزار نفر در داخل کشور جابه جا شده یا به عبارتی مهاجرت نموده اند. درنتیجه، با آنالیز آمارهای مربوط به شاخص های اقلیمی می توان دریافت که رابطه معناداری بین مهاجرت و اقلیم وجود دارد اما اندازه ضریب تاثیرگذاری شاخص های اقلیمی بر میل و انگیزه های مهاجرتی افراد همچنان نامشخص است. ما برای دستیابی به آمار جامع در این زمینه نیازمند انجام مطالعات دقیق تر و پیمایش های گسترده در کشور هستیم.

مهاجرت ها از استان های جنوبی کشور بیشتر به کدام استان ها اتفاق می افتد و دلایل آن چیست؟

با آنالیز ماتریس مهاجرت مرکز آمار ایران در سال 1395، می توان دریافت که عمده مهاجرت ها از استان های جنوبی کشور به استان های هم جوار آنها انجام شده است. به عنوان نمونه در استان خوزستان با بیشترین اندازه مهاجرفرستی در کشور، مسیر مهاجرفرستی عمدتا به استان های هم جوار مانند اصفهان و شیراز و بعد به تهران و البرز بوده است. یا مسیرهای مهاجرتی از استان سیستان و بلوچستان در ابعاد قابل توجهی عمدتا به استان خراسان رضوی و به طور برابر به استان های گلستان و تهران است.

در مورد علل و انگیزه های مهاجرتی افراد در داخل کشور همان طور که گفتم، دلایلی مثل انگیزه های شرایط مالی بهتر و فرصت های شغلی بیشتر، دلایل جمعیتی مثل پیوستن به خانواده یا دلایل دیگر می تواند اثرگذار باشد. در بعضی از موارد علاوه بر مزیت های مالی، تجانس فرهنگی هم در انتخاب مقصد مهاجرتی اثرگذار است. پشت همه این عوامل، عامل اقلیمی به عنوان عامل محرکه و اثرگذار بر سایر عوامل عمل می نماید و نقش معین نماینده ای در تصمیمات مهاجرتی افراد دارد.

با توجه به این که استان های مهاجرپذیر به خصوص استان های شمالی، ظرفیت محدودی برای پذیرش جمعیت دارند، با تشدید مهاجرت های اقلیمی چه اتفاقی برای موازنه جمعیتی این استان ها و استان های مهاجرفرست رخ می دهد؟

پیش بینی روند مهاجرت های اقلیمی و اثرات آن بر موازنه جمعیتی کشور کار چندان آسانی نیست و بدون انجام مطالعات گسترده و مستندات آماری نمی توان در این حوزه اظهارنظر کرد. این امر دو دلیل اساسی دارد: یکی اینکه در زمینه روش شناسی جمع آوری داده های مهاجرت های اقلیمی و پیش بینی و مدل سازی در مورد روند آینده این مهاجرت ها ابهام وجود دارد. ثانیا بعضی از مخاطرات اقلیمی مانند خشکسالی را نمی توان به دلیل ماهیت تدریجی آن پیش بینی کرد و برای آن آماری استخراج کرد. از سوی دیگر ابعاد این مهاجرت ها در شرایطی که رخدادهای اقلیمی تشدید شود، ممکن است نه تنها از استانی به استان دیگر، بلکه به مرزهای فراسرزمینی نیز تسری یابد. در این شرایط می توان گفت موازنه جمعیتی استان ها و یا کل کشور تحت تاثیر مهاجرت های برون مرزیِ ناشی از تغییرات اقلیمی قرار می گیرد.

در مورد ظرفیت منطقه ها میزبان چنین ادعایی صحیح است. چون به عنوان نمونه استان های شمالی کشور مثل استان های گیلان و مازندران که تراز آبی مثبتی دارند، به دلیل داشتن منابع آبی و حاصل خیزی خاک و سایر عوامل کششیِ دیگر همیشه به عنوان استان های جاذب مهاجران شناخته می شوند. به طوری که در سال های اخیر هم با روند فزاینده مهاجران به این استان ها روبرو بوده ایم که نتیجه آن را می توان در کالایی شدن زمین های کشاورزی و افزایش ساخت و سازها عمدتا به صورت ویلایی و تراکم جمعیت در این استان ها مشاهده کرد. مجموع چنین عواملی ظرفیت و تاب آوری منطقه ها میزبان را به ویژه از منظر منابع طبیعی تحت فشار قرار می دهد.

ولی باید این موضوع را در نظر گرفت که بسیاری از افراد مهاجر دیگر هرگز به استان مبدا برنمی گردند.

درباره عدم بازگشت مهاجران به استان های مبدا نمی توان به طور قطع صحبت کرد. ممکن است با افزایش تاب آوری یا بازیابی منطقه ها مبدا، امکان بازگشت مهاجران به نقاط مبدا در فاصله چند سال پس از ترک منطقه فراهم شود. در بسیاری از کشورها سیاست تسهیل مهاجرت به عنوان راه حلی برای بازیابی و بازتوانی منطقه ها مبدا مطرح شده است. در این شرایط به عنوان مثال زمین های کشاورزی ممکن است بعد از چند مدت رهایی به وسیله ساکنان، احیا شوند و در صورت افزایش بارندگی ها بازیابی شوند و امکان کشت در آنها فراهم شود. بنابراین امکان بازگشت مهاجران به منطقه ها مبدا ممکن است با گذشت چند سال دوری از مبدا، مجددا برای آنها فراهم شود. البته این امر در مورد همه منطقه ها آسیب پذیر و شنماینده صادق نیست و ممکن است بسیاری از منطقه ها بعد از چند سال کاملا متروکه و خالی از سکنه شوند و امکان بازیابی آنها هیچ وقت فراهم نشود. مانند بعضی از روستاهای کشور که به طور کامل تخریب و تخلیه شده اند و دیگر امکان حیات در آنها وجود ندارد.

آیا می توان گفت به دلیل مهاجرت هایی که در پی بحران های زیست محیطی بعضی استان ها صورت می گیرد، در آستانه بحران هستیم؟ یا هنوز وارد بحران نشده ایم؟

با توجه به افزایش موج گرما، افت اندازه بارندگی ها در کشور و کاهش ذخایر منابع آبی و وقوع خشکسالی های گسترده در سطح کشور، و بعلاوه به دلیل افزایش آلاینده های زیست محیطی بر اثر استفاده از سوخت های فسیلی و غیراستاندارد و افت کیفیت هوا، و نیز تداوم گرد و غبار در بعضی نقاط کشور می توان ادعا کرد که شرایط زیست محیطی و اقلیمی کشور در سال های اخیر وارد مرحله بحرانی شده است. بنابراین افزایش جابجایی و مهاجرت مردم به دلیل اثرات و پیامدهای سوء این بحران ها در سال های آینده، دور از فکر نیست و پیش بینی می شود با افزایش فراوانیِ رخداد مخاطرات طبیعی و پیامدهای ناشی از تغییرات اقلیمی به ویژه پدیده های تدریجی مانند خشکسالی، آمار جابه جایی و مهاجرت افراد در داخل مرزهای کشور یا حتی فراتر از مرزهای کشور در سال های آینده تشدید شود.